# Wstęp Spółdzielczość. Dla większości społeczeństwa termin ten kojarzy się głównie z mieszkalnictwem, choć i w tym sektorze coraz częściej spotykamy wspólnoty, co wynika z trendów na rynku nieruchomości. Dla niektórych spółdzielnia to jeszcze synonim działalności w sektorze rolnictwa czy mleczarstwa, gdzie znane są duże podmioty, których produkty wybieramy z półek sklepowych. Choć z zainteresowania tematyką społeczną przyglądam się spółdzielczości w ogólnym kontekście, dziś chciałbym skupić się na wąskim sektorze spółdzielni produkcyjnych, których cechy doskonale ukazują ogólne problemy społeczne współczesności. >[!warning] Kontekst >Spółdzielczość jest złożona, poniższa treść tyczy się przede wszystkim spółdzielni pracy, gdzie większość członków to szeregowi pracownicy zakładu produkcyjnego. Oparłem się na osobistych doświadczeniach związanych z krótkotrwałym "audytowaniem" jednej ze spółdzielni liczącej ponad 100 członków i zatrudniającej ponad 300 pracowników oraz wieloletnich obserwacji wielu spółdzielni, a w szczególności jednej. Wnioski, które się nasuwają, aż proszą się o szerszą ekstrapolację i próbę identyfikacji zjawisk będących odzwierciedleniem stanu społeczeństwa w mikroskali. # Unikalność struktury spółdzielczej Osoby mające styczność ze spółdzielczością doskonale zdają sobie sprawę, że jest to bardzo nietypowa forma organizacji. Choć nakłada szereg istotnych obowiązków, to z założenia jest podmiotem o niezwykłej elastyczności działania. Zakres tej elastyczności, zwłaszcza w porównaniu do typowych podmiotów opartych na kodeksie spółek handlowych, czasem wydaje się wręcz nielegalny. A jednak najczęściej okazuje się, że statut jest dokumentem nadrzędnym, a prawo spółdzielcze nie reguluje wielu istotnych kwestii związanych z funkcjonowaniem podmiotu. Z tego powodu statut spółdzielni ma ogromną moc sprawczą. Patrząc na spółdzielnie jako narzędzie – strukturę pozwalającą w określony sposób prowadzić działalność gospodarczą, jednocześnie dzieląc zyski szerzej oraz zabezpieczając liczne źródła kapitału w razie strat – jest to konstrukcja dająca duże możliwości. Wysoka autonomia działania przy jednoczesnym rozłożeniu obowiązków i odpowiedzialności na szerszą grupę pozwala patrzeć na biznes, modele rozwoju, konkurencyjność czy strukturę zatrudnienia w unikalny sposób, nieznany większości spółek. Spółka akcyjna stoi na przeciwległym biegunie – ma wiele obowiązków i sztywnych reguł, a rozkładanie odpowiedzialności jest w niej ograniczone. Jednak patrząc na to narzędzie w kontekście otoczenia – tj. stanu społeczeństwa korzystającego z tego narzędzia, uwarunkowań legislacyjnych i ekonomicznych, świadomości członków spółdzielni, a przede wszystkim stanu zatrudnienia – czasem czar pryska. Spółdzielnia o charakterze produkcyjnym to najczęściej zakład pracy, którego członkowie są także pracownikami. # Problemy produkcyjnych spółdzielni pracy ## Dwoistość roli uczestnika Teoretycznie praca w miejscu, którego jest się współwłaścicielem i ma się wpływ na podejmowane decyzje, wydaje się kusząca. Jednak żyjemy w epoce specjalizacji. Dziś każdy jest specjalistą w swojej dziedzinie, ma ograniczone obowiązki i prawa, które najczęściej warunkują obszerne regulacje. W efekcie pracownicy mają bardzo wąski, sprecyzowany zakres działania. Oznacza to, że kultura korporacyjna w kontekście struktury zatrudnienia wkroczyła do spółdzielczości, i to niejako z konieczności. Ta cecha sprawia, że w firmach mnożą się nowe procesy. Nie tylko te związane z doskonaleniem produktu w odpowiedzi na zmiany rynkowe, ale przede wszystkim dotyczące obowiązków wynikających z regulacji: środowiskowych, księgowych czy BHP. Już te trzy obszary stanowią zbyt wiele do pełnego zrozumienia dla przeciętnego członka spółdzielni. Trudno oczekiwać od pracowników, którzy pracują po 40–50 godzin tygodniowo, aby zgłębiali tak złożone zagadnienia, jak audyt gospodarczy, prawo podatkowe, obowiązki skarbowe, przepisy kodeksu cywilnego i pracy czy kolejne ustawy regulujące sektor działalności. To po prostu niemożliwe. Z tego powodu powoływane są organy, które mają dbać o prawidłowe funkcjonowanie tych skomplikowanych sfer. Wykluczenie pełnego zaangażowania w sprawy organizacyjne przez wszystkich członków sprawia, że kontrola pozostaje w rękach takich wartości jak zaufanie czy, niestety, "kolesiostwo". ## Stan społeczeństwa Zaufanie, a na przeciwległym biegunie "kolesiostwo". Za "kolesiostwo" rozumiem zbiór zachowań o różnym charakterze, często moralnie wątpliwych, opartych na subiektywnych i nierzadko pozazawodowych ocenach. W grę wchodzą też korupcja czy nepotyzm, zwłaszcza w formie miękkiej, niegotówkowej. Zaufanie staje się powoli egzotyką, a co dopiero wzajemne zaufanie między członkami spółdzielni. W dzisiejszych uwarunkowaniach kulturowych i obyczajowych jest to praktycznie nie do pomyślenia. Dominujące obecnie kierunki filozoficzne, takie jak pragmatyzm, racjonalizm, materializm czy nihilizm, sprawiają, że o zaufanie jest niezwykle trudno. W dłuższej perspektywie prowadzi to do egoizmu i indywidualizmu, które nie współgrają z ideą spółdzielczości, a wręcz potęgują nieefektywne zachowania na większą skalę. Można tu wymienić dziesiątki zachowań czy uchwalonych aktów prawnych łamiących nie tylko obyczaje, ale też wewnętrzne przepisy, prawo nadrzędne, a nawet konstytucję. Racjonalizacja i brak znajomości przepisów oraz konsekwencji nie pomagają w identyfikowaniu błędów. ## Uwarunkowania ekonomiczne i gospodarcze Teoretycznie z punktu widzenia biznesowego spółdzielnia nie różni się znacząco od spółki. Trzeba produkować, sprzedawać, prowadzić księgowość, zatrudniać pracowników, płacić faktury itd. Zatem na spółdzielnie oddziałują wszystkie standardowe warunki rynkowe. Żyjemy jednak w czasach częstych i dynamicznych zmian – legislacyjnych, gospodarczych, społecznych. Pandemia, konflikty zbrojne, kryzysy ekonomiczne – wszystko to wymusza konieczność szybkiego dostosowywania się do nowych realiów. W spółce kilku wspólników może podjąć decyzję i wprowadzić ją w życie w ciągu jednego dnia. W spółdzielni proces ten jest znacznie bardziej skomplikowany. ## "Zasiedzenie organów" Częsty brak świadomości członków co do faktycznego stanu spółdzielni prowadzi do sytuacji, w której panuje atmosfera pozornego panowania nad sytuacją. Sprzyja to udzielaniu absolutorium organom, które niekoniecznie działają w sposób optymalny czy efektywny, a często dopuszczają się zaniedbań czy nadużyć w celu utrzymania władzy. Zajmowanie się utrzymaniem władzy zamiast rozwojem firmy to zjawisko niestety powszechne. ## Dziedzictwo PRL Nieszczęsny okres Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej wciąż odciska piętno na spółdzielczości. W świadomości społecznej spółdzielnie kojarzone są z minioną epoką i często uznawane za relikt tamtych czasów. Spółdzielczość boryka się z podobnymi problemami, co współczesna Polska – obciążona jest dziedzictwem dawnych układów, umów międzynarodowych czy niezałatwionych spraw. Ten ciężar hamuje rozwój i modernizację, a przestarzałe przepisy związane z funkcjonowaniem spółdzielni nie nadążają za obecnymi realiami. ## Stan wiedzy biznesowej Od członków spółdzielni trudno oczekiwać wiedzy biznesowej na wysokim poziomie, ale powinna być ona wymagana od organów zarządzających, kontrolnych czy księgowych. Niestety, z powodu wspomnianego wcześniej "kolesiostwa", wiedza i kompetencje przestają być kluczowe. Konkurencja o stanowiska oparta na kompetencjach zanika lub drastycznie słabnie. Organy zarządzające często wykazują istotne braki merytoryczne, co wpływa negatywnie na jakość zarządzania. Obszary takie jak finanse, marketing czy badania i rozwój wymagają ciągłego poszerzania wiedzy i śledzenia najnowszych trendów, co niestety nie ma miejsca. ## Potencjalne konsekwencje wynikające z problemów spółdzielni Brak zaangażowania i świadomości członków spółdzielni prowadzi do koncentracji władzy w rękach nielicznych, co sprzyja nadużyciom i nieprawidłowościom. W efekcie może dochodzić do złego zarządzania, strat finansowych, a w skrajnych przypadkach do upadku spółdzielni. Zgodnie z prawem spółdzielczym, członkowie mają prawa i obowiązki, w tym udział w walnych zgromadzeniach, podejmowanie decyzji czy sprawowanie nadzoru. Gdy jednak brakuje zaangażowania lub wiedzy, nie są w stanie efektywnie korzystać z tych praw ani kontrolować działań organów. Może to prowadzić do naruszeń prawa spółdzielczego, takich jak niewłaściwe wykorzystanie funduszy, brak przestrzegania zasad demokracji czy niedopełnienie obowiązków statutowych. "Zasiedzenie organów" i brak rotacji w strukturach zarządzających hamują innowacyjność i zdolność adaptacji do szybko zmieniającego się otoczenia gospodarczego. Spółdzielnie mogą nie nadążać za trendami rynkowymi, nowymi technologiami czy zmianami regulacyjnymi, co skutkuje utratą konkurencyjności. Dominacja egoizmu i indywidualizmu, potęgowana przez brak zaufania i "kolesiostwo", podważa podstawowe zasady spółdzielczości: demokrację, równość i solidarność. Prowadzi to do konfliktów wewnętrznych, spadku morale wśród członków i pracowników oraz dalszego pogłębiania bierności. Pod względem prawnym, nieprawidłowości w zarządzaniu i naruszenia prawa spółdzielczego mogą skutkować sankcjami, odpowiedzialnością cywilną lub karną, a nawet likwidacją spółdzielni. Upadek finansowy wpływa nie tylko na członków, ale także na pracowników, wierzycieli i społeczność lokalną. ## Podsumowanie Obserwowany stan spółdzielczości odzwierciedla głębsze problemy społeczne. Mimo że spółdzielnie są narzędziem o ogromnym potencjale, brak zaangażowania, wiedzy i przestrzegania zasad spółdzielczych przez członków i organy zarządzające podważa ich efektywność. Aby sprostać tym wyzwaniom, niezbędne jest zwiększenie edukacji i świadomości członków na temat ich praw i obowiązków wynikających z prawa spółdzielczego. Wzmocnienie praktyk demokratycznych, promowanie transparentności oraz zachęcanie do aktywnego udziału w życiu spółdzielni mogą przyczynić się do jej odrodzenia. Ponadto konieczne jest dostosowanie prawa spółdzielczego do współczesnych realiów, zapewnienie wsparcia w budowaniu kompetencji zarządczych oraz kultywowanie kultury zaufania i współpracy. Organy państwowe i organizacje spółdzielcze powinny wspierać spółdzielnie w procesie modernizacji, zapewniając odpowiednie narzędzia i szkolenia. Pokonanie negatywnych skojarzeń związanych z dziedzictwem PRL wymaga rebrandingu spółdzielczości jako nowoczesnych, demokratycznych i społecznie odpowiedzialnych przedsiębiorstw. Poprzez rozwiązanie istniejących problemów, spółdzielnie mają szansę stać się ważnymi uczestnikami rozwoju gospodarczego i społecznego kraju. # Bibliografia i odniesienia do prawa spółdzielczego 1. **Ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze** Tekst jednolity ustawy dostępny na stronie: [Prawo spółdzielcze - OpenLEX](https://sip.lex.pl/akty-prawne/dzu-dziennik-ustaw/prawo-spoldzielcze-16712363) 2. **Współczesny obraz spółdzielczości w Polsce** Artykuł omawiający aktualny stan i wyzwania, przed jakimi stoją współczesne spółdzielnie: [Współczesny obraz spółdzielczości w Polsce](https://bazekon.uek.krakow.pl/zeszyty/171195257) 3. **Spółdzielczość pracy w Polsce — Portal Rozwoju Spółdzielczości** Analiza stanu i perspektyw rozwoju spółdzielni pracy: [Spółdzielczość pracy w Polsce](http://www.spoldzielnie.org.pl/sites/default/files/Sp%C3%B3%C5%82dzielczo%C5%9B%C4%87%20pracy%20w%20Polsce_wersja%20ostateczna_06102016.pdf) 4. **Nowa spółdzielczość na nowe czasy** Przykład nowych kooperatyw i ich znaczenie dla gospodarki: [Nowa spółdzielczość na nowe czasy](https://econjournals.sgh.waw.pl/EEiM/article/download/4719/4791/11520) 5. **Spółdzielnia jako forma integracji środowisk gospodarczych** Zbadanie wpływu Ustawy o prawie spóldzielczym na integrację gospodarczą: [Spółdzielnia jako forma integracji środowisk gospodarczych](https://ruj.uj.edu.pl/server/api/core/bitstreams/85e069de-7389-4d00-8390-5f9a077248ba/content) 6. **Zrozumieć Spółdzielczość** Analiza historycznych uwarunkowań oraz obecnych wyzwań dla polskiej spóldzielczości: [Zrozumieć Spóldzielczość](https://krs.org.pl/spoldzielczosc/materialy-i-opracowania/spoldzielczosc-rolnicza-i-wiejska?view=article&id=148:zrozumie-spodzielcosci&catid=2) 7. **Spółdzielczość w Polsce na tle innych krajów UE** Ocena rozwoju polskiej spółdzilczości względem innych krajów Unii Europejskiej: [Spółdzielczość w Polsce na tle innych krajów UE](https://kpsw.edu.pl/pobierz/wydawnictwo/re9/kata.pdf) 8. **Spółdzielczość to nie przeżytek** Badania Stowarzyszenia Klon/Jawor dotyczące stanu polskiej spolidzelości po 1997 roku: [Spółdzielczość to nie przeżytek](https://orka.sejm.gov.pl/wydbas.nsf/0/CA9BFF4ABE977CAEC1257ABD0034736C/$file/Infos_135.pdf) 9. **Rolnicy i Spółdzielczość w Polsce: stary czy nowy ruch?** Postawy współczesnych polskich rolników wobec idei spolidzelości: [Rolnicy i Spółdzielczość w Polsce](https://kwartalnik.irwirpan.waw.pl/wir/article/view/544) Poprzez świadome działanie i odpowiednie reformy, spółdzielczość ma szansę odzyskać należne jej miejsce w gospodarce i społeczeństwie, stając się symbolem współpracy, demokracji i wspólnego dobra. `Bolesławiec, 01.06.2025`