>[!quote] Cytat > Nie każdą prawdę ukazuje się w ten sam sposób, cechą zaś uczonego męża jest starać się o zrozumienie każdej rzeczy na tyle, na ile pozwala jej natura, jak to znakomicie wyraził Filozof i co przytacza Boecjusz. Należy więc najpierw przedstawić sposób, w jaki można ukazać daną prawdę. "**Summa contra gentiles**", czyli inaczej "**Suma przeciwko poganom**" i alternatywnie "**Suma filozoficzna**", to dzieło niezwykłe, bo choć ma prawie 800 lat, to wciąż (albo znów) jest niezwykle aktualne. Na akwinistykę i powiązane z nią postaci oraz historię natrafiłem na etapie poszukiwania racjonalnego, filozoficznie uwarunkowanego wyjaśnienia zagadnień najbardziej ludzkich — związanych ze strachem, z siłą, z natchnieniem do działania i innych, które często definiują nasz cel i satysfakcję w drodze do budowania wiary. Gdy wydrukowałem sobie pierwsze strony, żeby na papierze pozaznaczać najlepsze fragmenty, zaznaczyłem około 85% tekstu. Treść oszałamiająca, tak sprawnie identyfikująca liczne obserwacje i zagrożenia, które każdego wychowanego w obyczajowości rzymskokatolickiej dosięgają. Prace św. Tomasza z Akwinu inspirowały przez wieki, były drogowskazem dla cywilizacji Zachodu, a myśli filozoficzne skutecznie wdrażano w życie Kościoła i chrześcijan. I choć obecnie doktryny Kościoła katolickiego znacznie odeszły od akwinistyki i Arystotelesa tak rozumianego, na rzecz filozofów — niestety — często laickich, których obserwacje i pomysły, choć nawet słuszne, to motywacje i uzasadnienia dla krzepienia wartości chrześcijańskich bledną, to jednak ludzie Kościoła, jak i sami wierni, wciąż chętnie i często sięgają po te dzieła. Obok _Sumy Teologicznej_ to najważniejsze dzieło św. Tomasza z Akwinu, a w moim osobistym odczuciu, nawet ważniejsze. # **Summa contra gentiles** "**Summa contra gentiles**" to jedno z najbardziej znaczących dzieł średniowiecznej myśli filozoficzno-teologicznej, którego wpływ wykracza daleko poza epokę, w której powstało. Autor, św. Tomasz z Akwinu, znany jest z umiejętności harmonijnego łączenia filozofii, zwłaszcza myśli Arystotelesa, z teologią chrześcijańską. Jego dzieło nie tylko służyło jako podręcznik apologetyczny dla kapłanów pracujących wśród niewierzących, ale także wpłynęło na kształtowanie teologii chrześcijańskiej i filozofii przez stulecia. ![[Summa contra gentiles.png]] ### **Struktura i treść dzieła** "Summa contra gentiles" składa się z czterech ksiąg: 1. **Pierwsza księga** skupia się na istnieniu i naturze Boga, wykorzystując argumentację filozoficzną, aby udowodnić prawdy, które mogą być poznane rozumem. 2. **Druga księga** koncentruje się na stworzeniu świata, omawiając relację między Bogiem a stworzeniem. 3. **Trzecia księga** rozwija kwestie dotyczące moralności i celowości ludzkiego życia, wskazując na Boga jako ostateczny cel człowieka. 4. **Czwarta księga**, najbardziej teologiczna, omawia tajemnice wiary chrześcijańskiej, takie jak Trójca Święta, wcielenie czy zmartwychwstanie, które są dostępne jedynie dzięki objawieniu. Każda z ksiąg odzwierciedla dualny charakter podejścia św. Tomasza: posługiwanie się zarówno naturalnym rozumem, jak i prawdami objawionymi, co było przełomowe w jego czasach. ### **Wpływ na teologię i filozofię** Św. Tomasz z Akwinu odegrał kluczową rolę w adaptacji myśli greckiej filozofii, zwłaszcza Arystotelesa, do chrześcijaństwa. Wprowadzenie racjonalnego uzasadnienia dla wiary pomogło w przezwyciężeniu niektórych kryzysów intelektualnych średniowiecza. _Summa contra gentiles_ stała się wzorem podejścia opartego na dialogu między filozofią a teologią. Dzieło to miało istotny wpływ na rozwój **scholastyki**, która dominowała w średniowiecznych uniwersytetach. W czasach nowożytnych wpłynęło na powstanie nurtu zwanego **neotomizmem**, który stał się oficjalną filozofią Kościoła katolickiego na mocy encykliki _Aeterni Patris_ papieża Leona XIII w 1879 roku. Neotomizm przywrócił zainteresowanie pracami św. Tomasza jako odpowiedź na wyzwania nowoczesnej filozofii, takie jak pozytywizm, materializm czy relatywizm. ### **Odchodzenie od akwinistyki w XX wieku** Choć neotomizm przeżywał swój renesans na przełomie XIX i XX wieku, w XX wieku pojawiły się nowe nurty teologiczne i filozoficzne, które w pewnym stopniu odsunęły tomizm na drugi plan. Wśród kluczowych czynników tego procesu można wymienić: 1. **Teologię egzystencjalną** – nurt inspirowany myślą Sørena Kierkegaarda oraz filozofią Martina Heideggera, który koncentrował się na osobistym doświadczeniu wiary, bardziej niż na racjonalnej argumentacji. 2. **Nową teologię** (_nouvelle théologie_) – rozwiniętą przez teologów takich jak Henri de Lubac i Yves Congar, którzy podkreślali powrót do źródeł chrześcijaństwa (Biblia, Ojcowie Kościoła) oraz odnowienie liturgiczne i ekumeniczne. 3. **Kryzys neotomizmu po Soborze Watykańskim II** – Sobór Watykański II (1962–1965) przyczynił się do zmiany akcentów w teologii, kładąc większy nacisk na dialog ekumeniczny, problemy społeczne i współczesne wyzwania, niż na klasyczne podejście tomistyczne. ### **Wpływ na współczesną religię i filozofię** Mimo odejścia od dominacji tomizmu, myśl św. Tomasza pozostaje inspiracją dla wielu teologów i filozofów. _Summa contra gentiles_ wciąż jest źródłem dla współczesnych apologetów, szczególnie w kontekście dialogu międzyreligijnego i odpowiedzi na współczesny ateizm czy agnostycyzm. Elementy argumentacji Tomasza, takie jak słynne "pięć dróg" dowodzenia istnienia Boga, są nadal studiowane i dyskutowane w ramach filozofii religii. W XX wieku szczególnym wydarzeniem był wpływ myśli tomistycznej na **Edith Stein**, późniejszą świętą Teresę Benedyktę od Krzyża, która w swoich filozoficznych poszukiwaniach odkryła _Summa contra gentiles_ jako kluczowy tekst pomagający jej przejść z judaizmu do chrześcijaństwa. ### **Współczesne wyzwania i rola "Summa contra gentiles"** Dziś _Summa contra gentiles_ może być traktowana jako narzędzie w: - **Dialogu międzyreligijnym** – podejście racjonalne Tomasza sprzyja tworzeniu mostów między chrześcijaństwem a islamem, hinduizmem czy ateizmem. - **Odpowiedzi na sekularyzację** – dzieło pomaga zrozumieć, jak racjonalnie uzasadniać wiarę w kontekście nowoczesnego sceptycyzmu. - **Rozwoju personalizmu chrześcijańskiego** – w duchu dialogu filozoficznego dzieło św. Tomasza może wspierać humanistyczne podejście do etyki i antropologii. Pomimo że _Summa contra gentiles_ powstała w średniowieczu, jej przesłanie o racjonalnej obronie wiary oraz o harmonii między wiarą i rozumem pozostaje aktualne w obliczu współczesnych wyzwań intelektualnych i duchowych. ## Leon XIII a św. Tomasz z Akwinu Jako że fascynujący jest pontyfikat papieża Leona XIII (jak i postać sama w sobie), warto poświęcić krótki akapit temu, jak właśnie Leon XIII wskazywał na wartość akwinistyki. Papież Leon XIII (1810–1903), którego pontyfikat przypadał na lata 1878–1903, odegrał kluczową rolę w odrodzeniu zainteresowania myślą św. Tomasza z Akwinu w Kościele katolickim. W szczególności uczynił tomizm – filozofię i teologię opartą na dziełach Akwinaty – fundamentem nauczania katolickiego. Najważniejszym dokumentem w tej kwestii była encyklika _Aeterni Patris_ z 4 sierpnia 1879 roku, która oficjalnie ustanowiła tomizm jako preferowaną szkołę myślenia w Kościele. ### **Główne założenia encykliki _Aeterni Patris_** 1. **Św. Tomasz jako wzór myślenia teologicznego i filozoficznego** Leon XIII podkreślił, że myśl Akwinaty jest szczytowym osiągnięciem chrześcijańskiej filozofii i teologii. W encyklice napisał: _„Myśl św. Tomasza z Akwinu jest niczym gwiazda przewodnia, która rozjaśnia drogę i prowadzi do prawdy.”_ Papież wskazywał, że Akwinata umiejętnie łączył rozum i wiarę, pokazując ich harmonijną relację. 2. **Powrót do filozofii realistycznej** Leon XIII podkreślał, że tomizm opiera się na realistycznym podejściu do rzeczywistości, które unika błędów subiektywizmu, sceptycyzmu czy relatywizmu. To podejście było odpowiedzią na rosnące w XIX wieku wpływy filozofii idealistycznej (m.in. Kanta, Hegla) oraz materializmu. 3. **Neotomizm jako narzędzie odnowy intelektualnej Kościoła** Papież postrzegał prace św. Tomasza jako kluczowe w przezwyciężaniu błędów współczesności. Tomizm miał być fundamentem edukacji w seminariach i szkołach katolickich, aby kapłani byli przygotowani do odpowiedzi na wyzwania modernizmu, ateizmu i naukowego materializmu. 4. **Uniwersalność myśli Tomasza** Leon XIII wskazywał, że dzieła Tomasza, w tym _Summa Theologiae_ i _Summa contra gentiles_, są nie tylko wybitnymi traktatami teologicznymi, ale także skutecznymi narzędziami do dialogu z przedstawicielami innych religii i niewierzącymi. ## Polskie wydania Choć powszechnie wiadomo, że najwyższą wartość przesłania niosą oryginalne teksty, w praktyce niewiele osób przebrnie przez dziesiątki tomów tekstów łacińskich, wcześniej nauczywszy się tego języka. W Polsce istnieją (fragmentaryczne) wydania tłumaczone na język polski. Pierwsze tłumaczenie powstało w latach 1930–1935, na fali zainteresowania myślą św. Tomasza z Akwinu, inspirowanego między innymi encykliką Leona XIII. Wydało je krakowskie wydawnictwo „Wiadomości Katolickie”. Do tych wydań szczególnie zachęcam, ponieważ mimo iż język tłumaczenia może wydawać się „archaiczny”, niesie ono większą wartość niż przekłady świeższe, już XXI-wieczne (_Summa contra gentiles. Prawda wiary chrześcijańskiej w dyskusji z poganami, innowiercami i błądzącymi_; przeł. Zofia Włodek, Włodzimierz Zega, Wydawnictwo W drodze). ### Wydania 1. Wydanie "stare" z lat 1930–1935: - [Tom I i II](https://sbc.org.pl/dlibra/publication/335231/edition/316751/summa-filozoficzna-contra-gentiles-ksiega-i-tomasz-z-akwinu-swiety-1225-1274) - [Tom III](https://sbc.org.pl/dlibra/publication/335238/edition/316758) - [Tom IV](https://sbc.org.pl/dlibra/publication/335236/edition/316756) 2. Wydanie "nowe" z początku XXI w.: - [Summa contra gentiles. Prawda wiary chrześcijańskiej w dyskusji z poganami, innowiercami i błądzącymi](http://jednoczmysie.pl/wp-content/uploads/2013/02/SUMMA-CONTRA-GENTILES-PRAWDA-WIARY-CHRZE%C5%9ACIJA%C5%83SKIEJ.pdf)